Słownik Pojęć

Asymetryczny Toniczny Odruch Szyi (ATOS) – odruch ten wywoływany jest spontanicznym i pasywnym obrotem głowy w bok, w efekcie którego następuje wyprost kończyn po jednej stronie ciała, tej w którą dziecko odwraca głowę, i jednoczesne zgięcie kończyn po przeciwległej stronie. Odruch pojawia się w 18 tygodniu życia płodowego, a integruje do 4-6 miesiąca życia. Jeśli pozostanie niewygaszony, wówczas dziecko może mieć:

• zachwiania równowagi przy ruchach głowy w którąkolwiek ze stron
• trudności z wykonywaniem ruchów naprzemiennych
• trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała
• słabo rozwinięte ruchy wodzenia wzrokiem
• nieustaloną lateralizację
• trudności z pisaniem
• nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego
• trudności z opanowaniem ortografii i gramatyki
• trudności z wyrażaniem myśli pisemnie
• trudności z percepcją wzrokową, szczególnie symetrycznych przedstawień kształtów.

Integracja sensoryczna – jest to proces, w którym mózg odbiera napływające ze wszystkich zmysłów bodźce sensoryczne, rozpoznaje je, interpretuje, porządkuje oraz łączy ze sobą i wcześniej zdobytymi doświadczeniami, co w efekcie pozwala organizmowi wytworzyć reakcję adekwatną do sytuacji w której się znalazł. System nerwowy tak organizuje wrażenia i informacje napływające do naszych zmysłów, abyśmy mogli w sposób optymalny wykorzystać je do celowego i efektywnego działania.

Koordynacja bilateralna (inaczej koordynacja obustronna) – to umiejętność sprawnego koordynowania ruchu dwóch przeciwległych stron ciała w każdej z jego płaszczyzn: czołowej (strona prawa i lewa), strzałkowej (przód i tył) oraz poprzecznej (góra i dół). Dziecko posiadające dobrą koordynację bilateralną potrafi bez większego wysiłku skoordynować ruch przeciwległych stron ciała podczas wykonywania określonych czynności. Posiada umiejętność wykonywania ruchów przez jedną stronę ciała, niezależnie od ruchów drugiej strony. Wykonuje prawidłowo ruchy symetryczne w sekwencjach np. „pajacyka” (ruch sekwencyjny polegający na jednoczesnym odwodzeniu i przywodzeniu kończyn górnych i dolnych). Potrafi również wykonywać ruchy naprzemienne, np. skoki typu ”lajkonik” (podskoki z unoszeniem w górę na przemian raz jednego raz drugiego kolana). Do czynności wymagających dobrej koordynacji bilateralnej należy np. zapinanie guzików, cięcie nożyczkami, kopanie piłki, pływanie, gra na instrumencie, gra w tenisa, ping ponga, skakanie na skakance, taniec.

Za prawidłową koordynację obustronną odpowiedzialne jest spoidło wielkie (inaczej ciało modzelowate) tj. wiązka nerwów łącząca prawą i lewą półkulę mózgową, umożliwiająca komunikację między nimi. Dobrze rozwinięte spoidło wielkie przesyła informacje szybciej i sprawniej, dlatego też mózg może funkcjonować bardziej efektywnie. We wczesnym dzieciństwie koordynacja bilateralna intensywnie rozwija się na etapie pełzania i czworakowania. Jeśli dziecko ominęło ten etap rozwoju ruchowego, i przeszło bezpośrednio od umiejętności siadania do stania, może mieć słabiej rozwiniętą sieć połączeń nerwowych tworzących ciało modzelowate.

Konwergencja (inaczej ruch zbieżny) – to jednoczesny ruch gałek ocznych ku linii pośrodkowej przedniej, który następuje dzięki skurczowi mięśni prostych przyśrodkowych oczu. Zjawisko to występuje przy zbliżaniu obiektu (np. palca) do czubka nosa. Informacja o konwergencji, wysyłana do mózgu z mięśni oka, przydatna jest w percepcji głębi.

Kokontrakcja – jednoczesny skórcz lub współaktywacja wszystkich mięśni okalających staw (tzw. mięśni antagonistycznych – prostowników i zginaczy), który ma zapewnić stabilizację stawu w danej pozycji.

Modulacja – to proces zachodzący w ośrodkowym układzie nerwowym, podczas którego impulsy nerwowe, pojawiające się w reakcji na bodziec napływający do wybranego układu sensorycznego, ulegają wzmocnieniu lub wyhamowaniu. Dzięki temu procesowi nasze reakcje na docierające do nas bodźce sensoryczne są płynne, adekwatne i pozwalają efektywnie funkcjonować w określonym otoczeniu.

Jednakże zdarza się, że sposób reagowania na bodźce jest odbierany przez innych jako nieadekwatny do sytuacji. Może się bowiem okazać się, że w procesie modulacji, jaki zachodzi w naszym systemie nerwowym, pewne bodźce są nadmiernie wzmacniane lub nadmiernie wyhamowywane. Nasza ostateczna reakcja zależy zatem od tego jak przebiega proces modulacji.

W przypadku każdego z nas może mieć on odmienny charakter, tworząc swoisty profil sensoryczny, który z reguły towarzyszy nam w niezmienionej formie przez całe życie. W przypadku zaburzonego procesu modulacji umiejętność prawidłowego radzenia sobie z wymaganiami otoczenia może być ograniczona. Istotny wpływ na proces modulacji mają zaburzenia przetwarzania sensorycznego, które mogą polegać na nadmiernym wzmacnianiu bodźców (nadwrażliwość) lub zbyt mocnym ich hamowaniu (podwrażliwość).

Motoryka duża – ogólna sprawność ruchowa ciała, umożlwiająca wykonywanie zadań o szerokim zakresie ruchu jak bieganie, skakanie, łapanie piłki, rzucanie piłką do celu, pokonywanie przeszkód itd. Na poziom sprawności w zakresie motoryki dużej istotny wpływ może mieć występujący u dziecka poziom napięcia mięśniowego, jakość przetwarzania sensorycznego, jak również poziom koordynacji bilateralnej. Motoryka duża stanowi podstawę i punkt wyjścia dla rozwoju motoryki małej. Aby dziecko mogło poprawnie wykonywać złożone ruchy w zakresie motoryki małej (np. rysowanie, pisanie), powinno najpierw dobrze opanować podstawowe ruchy z zakresu motoryki dużej.

Motoryka mała – sprawność motoryczna dłoni, palców i nadgarstka umożliwiająca wykonywanie czynności precyzyjnych takich jak np. zapinanie guzików, nawlekanie korali, wiązanie sznurowadeł, właściwe posługiwanie się sztućcami i narzędziem pisarskim.

Nadwrażliwość sensoryczna – rodzaj zaburzenia procesu modulacji polegający na nadmiernym wzmocnieniu impulsów pojawiających się w wyniku napływania określonych bodźców do poszczególnych układów sensorycznych (przedsionkowego, proprioceptywnego, wzrokowego, słuchowego, dotykowego, węchowego) oraz zmysłu smaku. W przypadku nadwrażliwości sensorycznej często obserwowanym zachowaniem są reakcje obronne, polegające na unikaniu przez dziecko określonego rodzaju bodźca tzw. obronność sensoryczna, np. obronność dotykowa.

Obronność w obrębie układu dotykowego może przejawiać się niechęcią do zakładania przez dziecko określonego rodzaju ubrań, unikaniu przez nie niektórych zabiegów pielęgnacyjnych (np. smarowania kremem), niechęci do stąpania po określonym rodzaju podłoża. Z kolei unikanie określonych bodźców napływających do zmysłów smaku i węchu często skutkuje wybiórczością pokarmową i może być przyczyną istotnego ograniczenia rodzajów spożywanych przez dziecko pokarmów. Przyczyną wybiórczości pokarmowej może być również sama struktura lub faktura pożywienia, która jest trudna do zaakceptowania przez dziecko na skutek nadwrażliwości na bodźce docierające do receptorów układu dotykowego i czucia głębokiego, które są zlokalizowane w jamie ustnej. Równie trudna w codziennym funkcjonowaniu dla samego dziecka jak i dla jego rodziców może być nadwrażliwość w obrębie zmysłu słuchu, wzroku lub równowagi (np. choroba lokomocyjna, niepewność grawitacyjna).

Niepewność grawitacyjna – przejawia się unikaniem przez dziecko nagłych zmian pozycji ciała (w szczególności ułożenia głowy) oraz silnymi reakcjami emocjonalnymi tj. wzmożonym napięciem i lękiem podczas wykonywania ruchów prowadzących do zmiany położenie ciała w przestrzeni. Przyczyną takich reakcji są zaburzenia w odbiorze bodźców napływających do układu przedsionkowego, polegające na nieprawidłowej modulacji informacji przedsionkowych napływających z receptorów ruchu liniowego znajdujących się w uchu wewnętrznym. Dzieci z niepewnością grawitacyjną z reguły unikają takiej aktywności na placu zabaw, która wymaga od nich oderwania nóg od podłoża (np. wspinania się na drabinki, skoków z wysokości, huśtania się na huśtawce) lub zmian ułożenia głowy (fikołki, zwisanie głową w dół na drabince). Dzieci te często unikają również przechodzenia po murkach, krawężnikach, równoważniach, torach przeszkód, gdyż nie mają pewności czy uda im się pokonać wyznaczony odcinek bez utraty równowagi. Nawet podczas skoku z niewielkiej wysokości odczuwają lęk przed upadkiem.

Neuroplastyczność (inaczej plastyczność neuronalna) – zdolność tkanki nerwowej do tworzenia nowych połączeń, mających na celu ich reorganizację, adaptację, zmienność i samonaprawę oraz procesy uczenia się i pamięci. Jest to powszechna cecha neuronów, występująca na wszystkich piętrach układu nerwowego. Proces ten zachodzi przez całe życie, chociaż najintensywniej przebiega we wczesnym dzieciństwie, w szczególności w efekcie aktywnej stymulacji. Poziom neuroplastyczności w dużej mierze zależy od motywacji dziecka do wykonywania zadań oraz różnorodności bodźców napływających do niego z otaczającego je środowiska. Plastyczność neuronalna mózgu stanowi podstawę terapii integracji sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców sensorycznych.

Odruchy niemowlęce: ATOS, TOB, STOS – to odruchowe reakcje ciała wywoływane automatycznie podczas zmiany położenia głowy przez dziecko. Reakcja odruchowa zakodowana jest w pniu mózgu i ułatwia dziecku funkcjonowanie w okresie niemowlęcym, kiedy system neurologiczny jest jeszcze nie w pełni rozwinięty, a rozwój motoryczny bardzo ograniczony. Wraz z rozwojem dziecka odruchy powinny samoistnie wygasać. Większość z nich powinno wygasnąć do końca pierwszego roku życia. Jednakże w przypadku nieregularnego rozwoju dziecka odruchy mogą pozostać nie w pełni wygaszone i przyjąć formę przetrwałą, utrudniając dalszy rozwój w wybranych aspektach funkcjonowania sensomotorycznego.

Podwrażliwość sensoryczna – rodzaj zaburzenia procesu modulacji polegający na nadmiernym hamowaniu impulsów pojawiających się w wyniku napływania określonych bodźców do poszczególnych układów sensorycznych (przedsionkowego, proprioceptywnego, wzrokowego, słuchowego, dotykowego, węchowego i zmysłu smaku).

W przypadku podwrażliwości w zakresie układu przedsionkowego i proprioceptywnego, często obserwowanym zachowaniem jest poszukiwanie dodatkowych wrażeń sensorycznych poprzez zwiększoną aktywność ruchową (bieganie, skakanie, nadmierne ściskanie, przepychanie). Poszukiwanie wrażeń sensorycznych zakresie pozostałych zmysłów odbywa się z reguły poprzez wzmacnianie odbioru napływających bodźców (wąchanie jedzenia z bliskiej o odległości, wkładanie przedmiotów do buzi, przykładanie instrumentów i zabawek wydających dźwięki bezpośrednio do ucha, podchodzenie blisko włączonego telewizora) lub wielokrotne powtarzanie jakiejś czynności (zapalanie i gaszenie światła).

Przetwarzanie sensoryczne – to proces neurologiczny, w trakcie którego wrażenia sensoryczne napływające do wszystkich naszych zmysłów są interpretowane, segregowane i integrowane ze sobą oraz naszymi wcześniejszymi doświadczeniami. W procesie przetwarzania sensorycznego uczestniczą zmysły:

• dotyku (czucia powierzchniowego)
• propriocepcji (czucia głębokiego)
• równowagi
• wzroku
• słuchu
• powonienia
• smaku.

Prawidłowe przetwarzanie sensoryczne pozwala nam reagować adekwatnie do sytuacji, uzyskując oczekiwane przez nas efekty działania bez nadmiernego wysiłku. Jeśli przetwarzanie sensoryczne jest prawidłowe i w naszym układzie nerwowym zachodzi pełna integracja bodźców sensorycznych, to możemy np. przechodząc po niestabilnym podłożu odpowiednio szybko dostosowywać ułożenie naszego ciała tak, aby nie stracić równowagi. Zaburzony proces przetwarzania sensorycznego oznacza, że informacje docierające do naszych zmysłów są nieprawidłowo odbierane (patrz: modulacja) lub źle segregowane albo nie w pełni są ze sobą zintegrowane. W efekcie nasze reakcje na dopływające do nas wrażenia mogą być niewłaściwe, nieadekwatne, mogą nie przynosić oczekiwanych efektów lub ich uzyskanie może wymagać od nas nadmiernego wysiłku.

Zaburzenia przetwarzania bodźców sensorycznych mogą mieć charakter:

1. nadwrażliwości – nadmierny odbiór bodźców,
2. podwrażliwości – osłabiony odbiór bodźców,
3. nierównomierny – odmienne reakcje na różne bodźce napływające do wybranego układu sensorycznego o charakterze nadwrażliwości i podwrażliwości – na przykład przy wysokich dźwiękach dziecko zatyka uszy (reaguje nadmiernie na bodźce dźwiękowe i próbuje ich uniknąć), ale zdarza się, że przykłada do głowy zabawkę wydającą niskie dźwięki i wibracje próbując tym samym wzmocnić docierający do niego efekt dźwiękowy. Przy ostrym słońcu dziecko zasłania oczy, potrzebuje wówczas czapki z daszkiem lub okularów do osłony przed bodźcami docierającymi do oczu, ale jednocześnie zdarza się, że podchodzi bardzo blisko włączonego telewizora, poszukując silniejszej stymulacji układu wzrokowego.

Problemy w przetwarzaniu sensorycznym mogą stanowić przyczynę trudności z regulowaniem zachowania, koordynacją i wykonywaniem codziennych czynności. Przetwarzanie sensoryczne ma wpływ na modulację sensoryczną, różnicowanie sensoryczne, zaburzenia motoryczne o bazie sensorycznej w tym kontrolę posturalną i planowanie motoryczne.

Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny (STOS) – STOS jest odruchem pomostowym pomiędzy odruchami pierwotnymi i posturalnym. Odruch ten aktywizowany jest w 2 pozycjach:

1. w reakcji na zgięcie głowy – zginają się ręce a prostują nogi,
2. w reakcji na wyprost głowy – prostują się ręce a zginają nogi.

Jeśli odruch pozostanie niewygaszony, wówczas dziecko może mieć:

• nieprawidłową postawę, pochyloną sylwetkę podczas chodzenia, tzw. małpi chód,
• tendencję do garbienia się podczas siedzenia w ławce
• tendencję do układania nóg literę „W” podczas siedzenia
• zaburzoną koordynację ręka – oko
• syndrom niezdarnego dziecka
• trudności ze sprawnym posługiwaniem się sztućcami (trafianiem łyżką z pokarmem do buzi)
• trudności z widzeniem obuocznym,
• wolno przepisywać, szczególnie z tablicy
• trudności z nauką pływania, szczególnie na brzuchu,
• trudności w grze w piłkę
• zaburzenia uwagi.

Spoidło wielkie (inaczej ciało modzelowate) – wiązka nerwów łącząca prawą i lewą półkulę mózgową, umożliwiająca komunikację między nimi.

Stereognozja – zdolność do rozpoznawania kształtu przedmiotów i ich faktury wyłącznie za pomocą zmysłu dotyku.

Toniczny Odruch Błędnikowy (TOB) – odruch ten aktywizowany jest w dwóch pozycjach: w leżeniu na plecach (pozycja zgięciowa) oraz w pozycji na brzuchu (pozycja wyprostna). W pozycji na plecach uniesienie głowy do góry hamuje aktywność zgięciową, a aktywizuje wyprostną. W pozycji na brzuchu, głowa uniesiona do góry hamuje aktywność wyprostną i powoduje wzrost reakcji zgięciowej. Jeśli odruch nie zostanie w pełni zintegrowany (wygaszony), dziecko leżące na plecach nie jest w stanie podnieść jednocześnie głowy i ugiąć rąk i nóg, natomiast leżąc na brzuchu ma problemy z jednoczesnym podniesieniem głowy i uniesieniem wyprostowanych rąk i nóg nad podłożem. Możliwe konsekwencje niezintegrowanego o czasie odruchu w pozycji zgięciowej:

• nieprawidłowa postawa – garbienie się
• słaba równowaga
• hipertonia – sztywne szarpane ruchy z powodu dominacji prostowników
• zaburzenia wzrokowo-ruchowe
• zaburzenia koordynacji
• niechęć do uczestniczenia w zajęciach sportowych

Możliwe konsekwencje niezintegrowanego o czasie odruchu w pozycji wyprostnej:

• nieprawidłowa postawa (tendencja do chodzenia na palcach)
• nieprawidłowa równowaga
• hipotonia
• zaburzenia koordynacji.

Układ przedsionkowy (inaczej zmysł równowagi) – pozwala dziecku zachować równowagę w trakcie zmiany położenia ciała oraz stanowi ramę do stymulacji innych zmysłów, gdyż jest mocno powiązany z całym systemem nerwowym, w tym pozostałymi układami sensorycznymi (m.in. wzrokowym i słuchowym). Jest to system, który jako pierwszy kształtuje się już w życiu prenatalnym dziecka, zanim jeszcze zacznie ono odbierać sygnały płynące z receptorów wzroku, słuchu i dotyku. Receptory układu przedsionkowego, zlokalizowane w uchu wewnętrznym, odpowiadają za odczuwanie ruchu liniowego, rotacyjnego oraz odchylenie głowy względem osi ciała. Układ przedsionkowy współpracując z układem wzrokowym i proprioceptywnym (czucia głębokiego), określającym pozycję ciała, uruchamia automatyczne reakcje głowy, tułowia, rąk, nóg i stóp, co pozwala utrzymać równowagę podczas poruszania się w przestrzeni. Do układu przedsionkowego zalicza się również jądra przedsionkowe, zlokalizowane w pniu mózgu. Przetwarzają one zarówno bodźce odbierane przez receptory układu przedsionkowego znajdujące się w uchu wewnętrznym, jak również informacje płynące z mięśni, stawów, skóry oraz receptorów zmysłu wzorku i słuchu. Informacje trafiające do jąder przedsionkowych są najpierw porządkowane, a następnie przekazywane do wzgórza, leżącego na szczycie pnia mózgu, gdzie są dalej integrowane.

Układ proprioceptywny – inaczej zwany zmysłem czucia głębokiego dostarcza do systemu nerwowego informacji o ułożeniu poszczególnych części ciała pomimo braku kontroli wzrokowej. Receptory czucia głębokiego znajdują się w ścięgnach, mięśniach i stawach. Dzięki płynącym z nich sygnałom możemy wykonywać odpowiednie ruchy ciała, aby zmienić jego położenie bez pełnej kontroli wzrokowej, np. potrafimy spleść ręce za plecami lub siedząc przy stole założyć nogę na nogę. Prawidłowy odbiór wrażeń płynących z układu propriocpetywnego, pozwala nam również na adekwatne użycie siły, np. możemy pisać na kartce papieru nie dociskając nadmiernie ołówka, a jedynie używając siły, jaka jest wystarczająca do tego, aby pozostawić ślad na papierze. Mając prawidłowy odbiór wrażeń z systemu proprioceptywnego potrafimy wcisnąć sprzęgło w samochodzie i płynnie zmieniać biegi, mimo, że nie kontrolujemy tych czynności wzrokowo.

Układ dotykowy – przekazuje informacje o temperaturze, nacisku na skórę oraz wszystkie informacje o rodzaju powierzchni jakiej dotykamy.